Шилжилтийн эдийн засгийн өсөлт
Энэхүү судалгааны ажлын гол зорилго нь
1990-ээд онд төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засгаас зах зээлийн эдийн
засагт шилжсэн хуучин ЗХУ-ын бүрэлдэхүүн орнууд, мөн Төв болон Зүүн
Европын улсуудын макро эдийн засгийн үзүүлэлтүүдийг судлахад оршино.
Шилжилтийн эдийн засагтай орнуудын хувьд 1. Үйлдвэрлэлийн бууралт, 2.
капиталын хорогдолт 3. Хөдөлмөрийн шилжилт, 4. Худалдааны өөрчлөлт, 5.
Эдийн засгийн бүтцийн өөрчлөлт, 6. Институциудын нуралт, 7. Трансакцийн
зардал зэрэг асуудлууд нийтлэгээр тулгамдаж байв. Энэ бүхэн эдийн засагт
ямар нөлөөтэйг судлахыг зорьж байгаа.
Оршил
1991 онд ЗХУ задран унаснаар бидний
мэддэг социалист мөрөөдөл үгүй болсон. Энэ бүхний үр дүнд эдийн засгийн
хурдацтай өсөлтөнд хүрнэ гэж ихэнхи эдийн засагчид бодож байлаа. Учир нь
эдгээр орнуудад аж үйлдвэрын салбар хөгжсөн, хүн амын өсөлт нь хэт их
биш бөгөөд эрүүл мөн боловсролтой ажиллах хүчинтэй байсанд оршино.
Ялгаатай ганц зүйл нь технологийн хоцрогдол байсан ба үүнийг хөрөнгийн
данс нээлттэй болсон нөхцөлд шийдэхэд хялбар асуудал гэж үзэж байв.
Гэвч бүх зүйл өөдрөг байсангүйгээр
барахгүй маш олон асуудлуудтай тулгарсан юм. Эдгээр орнууд чөлөөт эдийн
засагтай болсоор 10 жил өнгөрөхөд хамгийн түрүүнд ажиглагдсан зүйл бол
үйлдвэрлэлийн огцом бууралт байлаа. Шилжилт хийсэн 25 орноос 1999 оны
байдлаар 2 улс л 1989 оны ДНБ-ний түвшиндээ эргэж хүрч чадсан байна (EBRD, 2000).
Энэ судалгааны ажлын зорилго бол
төвлөрсөн төлөвлөгөөт эдийн засгаас чөлөөт эдийн засгийг сонгосон
орнуудад өнгөрсөн 10 жилийн хугацаанд эдийн засаг хэрхэн өөрчлөгдсөнийг
эдийн засгийн онол ашиглан тайлбарлах явдал юм. 1990 онд бий болсон
эдгээр орнуудын шилжилт нь 20-р зууны чухал үйл явдлуудын нэг яах
аргагүй мөн. Шилжилтээс болж урт хугацааны тренд өөрчлөгдсөн бөгөөд
зарим зүйлийг сонгодог эдийн засгийн онол ашиглан тайлбарлах боломжгүй
болсон. Шилжилтийн эдийн засагтай орнуудын хувьд бид эдийн засгийн өсөлт
гэсэн ойлголтыг урт хугацааны нэг хүнд ноогдох ДНБ-ны өсөлт, эсвэл
хөдөлмөрийн бүтээмжийн өсөлт гэсэн ойлголтуудаар хязгаарлаж болохгүй.
Өсөлт гэдэг утгын дор бүхий л зүйлийг авч үзэх шаардлагатай болсон.
Шилжилтийн эдийн засаг дахь өсөлтийн үйл явц
Энэхүү хэсэгт шилжилтийн эдийн засгийн
онол өсөлтийн талаар юуг тайлбарлах ёстойг авч үзнэ. Гэвч тоон
мэдээллийн тал дээр социалист орнууд ихээхэн дутагдалтай байсан. Тэдний
хувьд үнийг төрөөс зохицуулдаг байсан учраас үнийн түвшний өөрчлөлт буюу
инфляци, ажилгүйдлийн тоог капиталист орнуудтай харьцуулахад хангалтгүй
мэдээлдэг байв. Шилжилтийн эхний жилүүдэд албан бус секторын хэмжээ маш
хурдацтай өссөн юм ( Simon Johnson, Daniel Kaufmann, Andrei Shleifer, 1996; Freidrich Schneider, Dominik Enste, 2000)
1990 оноос өмнө ба хойно
Эдийн засгийн гол үзүүлэлт нь өсөлт хэдий
ч социалист дэглэмийн үе дэх өндөр өсөлт нь технологи болон бүтцийн
өөрчлөлтөөс илүүтэйгээр хуримтлалыг илэрхийлж байв (Ofer,
1987). 1960 он хүртэл эдийн засгийн асар өндөр өсөлт нь аж
үйлдвэржилтийн үр дүнд бий болж байсан боловч үүнээс хойш өсөлтийн
бууралт ажиглагдаж эхэлсэн ба энэ нь технологийн түвшний ялгаатай
хамааралтай байжээ. Өөрсдийн хатуу дэглэм болоод эдийн засгаа авч
үлдэхийн тулд эдгээр орнууд цэргийн салбарын технологийг хөгжүүлж
эхэлсэн юм.
Зураг №1. Хуучин ЗХУ-ын орнууд хоорондын дивергенц.
1970 оноос эхэлж эдийн засгийн өсөлт
саарах хандлагатай болж, эдгээр орнуудын эдийн засаг хооронд конвергенц
бий болж байгаа эсэхийг зарим эдийн засагчид судалжээ (Saul Estrin,
Giovanni Urga, 1997). Гэвч судалгааны үр дүнд конвергенцээс илүүтэйгээр
дивергенц буюу хоорондын ялгаа улам ихсэж байсныг баталсан. Үүнийг дээрх
зурагнаас харж болно. Жишээлбэл: Хуучин ЗХУ-ын бүрэлдэхүүн орнууд болох
Узбекстан, Литва улсууд 1971-1980 оны хоорондох эдийн засгийн өсөлтийн
дундаж Тажикстан болон Туркменстан зэрэг улсуудынхтай харьцуулахад
харьцангуй их байгаа юм.
Зураг №2. Төв болон Зүүн Европын орнууд хоорондын дивергенц.
1971-1980 оны хооронд эдийн засгийн дундаж өсөлт Чех болон Румын, Болгар улсуудын хооронд ялгаа ихтэй байсан.
Зураг №3. Зарим улсуудын эдийн засгийн дундаж өсөлт
Эдийн засгийн өсөлтөөр бид тухайн эдийн
засаг ямар байгааг мэдэж болдог. Гэвч социалист нийгэм яагаад задран
унасан бэ? Дээрх зурагнаас бид эдийн засгийн өсөлт маш хурдацтай саарч
байсныг зарим орны тоон мэдээлэл дээрээс харж байна. 1971-1980 оны
дундаж эдийн засгийн өсөлт маш өндөр, хуучин ЗХУ-ын бүрэлдэхүүн орнуудын
хувьд дундаж нь 3,8 байсан. Гэвч 1980-1990 оны хооронд өсөлт буурах
болж, дундаж нь 1,5 болсон. 1991-1997 онд шилжилтийн үр дүнд дундаж нь
-7,7 болтлоо буурчээ. Энэ бүхэнд 2 гол шалтгаан байв. Эдгээр орнуудад
хөдөлмөрийн бүтээмж муу байсан ба үйлдвэрлэлийн хүчин зүйл хоорондын
орлуулалтын мэдрэмж маш бага байсанд оршино. Мөн капиталын зах зээлгүй,
хүнд үйлдвэрд тулгуурласан эдийн засгийн бүтэц энэ бүхэн чөлөөт
өрсөлдөөнийг хааж байсан учраас эдийн засгийн өсөлт буурсан гэж ойлгож
болно.
Шилжилтийн эдийн засагтай орнуудын хувьд
анхны нөхцөл ямар байснаас эдийн засгийн өсөлт хамаарч байгаа юм.
Жишээлбэл зарим орнууд 1990 оноос өмнө шинэчлэл хийх алхмуудыг эхлүүлж
байсан бөгөөд энэ нь эерэг үр нөлөөг үзүүлсэн.
Бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлийн бууралт
